Bertrand Russell (18 maj 1872 – 2 shkurt 1970) qëndron si një nga mendjet më të kthjellëta dhe më të ndritura të njerëzimit, një orakull urtësie të përjetshme për gjithçka, nga ajo që do të thotë në të vërtetë “jeta e mirë” deri tek arsyeja pse “monotonia e frytshme” është thelbësore për lumturinë, për dashurinë, seksin dhe besëtytnitë tona morale. Në vitin 1950, atij iu dha Çmimi Nobel në Letërsi për “shkrimet e tij të larmishme dhe domethënëse, në të cilat ai përkrah idealet humanitare dhe lirinë e mendimit”. Më 11 dhjetor të atij viti, 78-vjeçari Russell doli në podium në Stokholm për të marrë çmimin e madh.
Fjalimi i tij i pranimit është një nga paketat më të mira të mendimit njerëzor të dorëzuar ndonjëherë nga një skenë.
Russell fillon duke marrë parasysh motivin qendror që drejton sjelljen njerëzore, tha:
E gjithë veprimtaria njerëzore nxitet nga dëshira. Ekziston një teori krejtësisht e gabuar e paraqitur nga disa moralistë të zellshëm për efektin se është e mundur t’i rezistosh dëshirës në interes të detyrës dhe parimit moral. Unë them se kjo është e gabuar, jo sepse asnjë njeri nuk vepron kurrë nga ndjenja e detyrës, por sepse detyra nuk mund ta mbajë atë nëse nuk dëshiron të jetë i përgjegjshëm. Nëse dëshironi të dini se çfarë do të bëjnë burrat, duhet të njihni jo vetëm, ose kryesisht, rrethanat e tyre materiale, por më tepër të gjithë sistemin e dëshirave të tyre me fuqitë e tyre relative.
[…]
Njeriu ndryshon nga kafshët e tjera në një aspekt shumë të rëndësishëm, dhe ai është se ai ka disa dëshira të cilat janë, si të thuash, të pafundme, të cilat kurrë nuk mund të përmbushen plotësisht dhe që do ta mbanin atë të shqetësuar edhe në Parajsë. Boa constrictor, kur ka një vakt të mjaftueshëm, shkon për të fjetur dhe nuk zgjohet derisa të ketë nevojë për një vakt tjetër. Qeniet njerëzore, në pjesën më të madhe, nuk janë të tillë.
Russell tregon gjithashtu katër dëshira të tilla të pafundme, përvetësimi, rivaliteti, kotësia dhe dashuria për pushtetin – dhe i shqyrton ato me radhë:
Përvetësimi – dëshira për të zotëruar sa më shumë mallra, ose titulli i mallrave – është një motiv që, supozoj, e ka origjinën në një kombinim të frikës me dëshirën për gjërat e nevojshme. Një herë u miqësova me dy vajza të vogla nga Estonia, të cilat i kishin shpëtuar mezi vdekjes nga uria në një zi buke. Ata jetonin në familjen time dhe sigurisht kishin shumë për të ngrënë. Por ata e kaluan gjithë kohën e lirë duke vizituar fermat fqinje dhe duke vjedhur patate, të cilat i grumbulluan. Rockefeller, i cili në fillimet e tij kishte përjetuar një varfëri të madhe, e kaloi jetën e tij të rritur në një mënyrë të ngjashme.
[…]
Sado që të fitoni, gjithmonë do të dëshironi të fitoni më shumë; ngopja është një ëndërr që do t’ju ikë gjithmonë.
Në vitin 1938, Henry Miller gjithashtu artikuloi këtë shtytës themelor në meditimin e tij të shkëlqyer se si paraja u bë një fiksim njerëzor. Dekada më vonë, psikologët modernë do ta quanin këtë nocion “punë rutine hedonike”. Por për Russell-in, ky shtytës elementar eklipsohet nga një tjetër edhe më i fortë – prirja jonë për rivalitet:
Bota do të ishte një vend më i lumtur se sa është nëse përvetësimi do të ishte gjithmonë më i fortë se rivaliteti. Por në fakt, shumë burra do të përballen me gëzim me varfërimin nëse në këtë mënyrë mund të sigurojnë shkatërrim të plotë për rivalët e tyre. Prandaj niveli aktual i taksimit.
Rivaliteti, argumenton ai, nga ana e tij është i mbingarkuar nga narcisizmi njerëzor. Në një ndjenjë dyfish prekëse në kontekstin e mediave të sotme sociale, ai vëren:
Kotësia është një motiv i një fuqie të madhe. Kushdo që ka shumë të bëjë me fëmijët e di se si ata vazhdimisht bëjnë ndonjë gjë të keqe dhe thonë “Më shiko”. “Më shiko mua” është një nga dëshirat më themelore të zemrës njerëzore. Mund të marrë forma të panumërta, nga bufonia deri te ndjekja e famës pas vdekjes.
[…]
Vështirë se është e mundur të ekzagjerohet ndikimi i kotësisë në të gjithë gamën e jetës njerëzore, nga fëmija tre vjeç e deri tek i fuqishmi nga vullkanet, nga të cilit dridhet bota.
Por më i fuqishmi nga katër impulset, argumenton Russell, është dashuria për pushtetin:
Dashuria për pushtetin është shumë e ngjashme me kotësinë, por nuk është aspak e njëjta gjë. Ajo që i duhet kotësisë për kënaqësinë e saj është lavdia, dhe është e lehtë të kesh lavdi pa pushtet… Shumë njerëz preferojnë lavdinë sesa pushtetin, por në përgjithësi këta njerëz kanë më pak ndikim në rrjedhën e ngjarjeve sesa ata që preferojnë pushtetin ndaj lavdisë… Pushteti, si kotësia, është e pangopur. Asgjë më pak se plotfuqia nuk mund ta kënaqte atë plotësisht. Dhe meqenëse është veçanërisht vesi i njerëzve energjikë, efektiviteti shkakësor i dashurisë për pushtetin është jashtë çdo raporti me shpeshtësinë e tij. Është, me të vërtetë, motivi më i fortë në jetën e njerëzve të rëndësishëm.
[…]
Dashuria për pushtetin rritet shumë nga përvoja e pushtetit, dhe kjo vlen si për pushtetin e vogël ashtu edhe për atë të pushtetarëve.
Kushdo që ka vuajtur ndonjëherë në duart e një burokrati të vogël – diçka që Hannah Arendt e ka dënuar paharrueshëm si një lloj dhune të veçantë – mund të dëshmojë vërtetësinë e kësaj ndjenje. Russell shton:
Në çdo regjim autokratik, mbajtësit e pushtetit bëhen gjithnjë e më tiranë me përvojën e kënaqësive që pushteti mund të përballojë. Meqenëse fuqia mbi qeniet njerëzore tregohet duke i detyruar ata të bëjnë atë që nuk do të donin më mirë, njeriu që nxitet nga dashuria për pushtetin është më i prirur të shkaktojë dhimbje sesa të lejojë kënaqësi.
Por Russell, një mendimtar me ndjeshmëri të jashtëzakonshme ndaj nuancave dhe dualiteteve të të cilave është thurur jeta, paralajmëron që të mos hidhet poshtë dashuria për pushtetin si një shtytës negativ me shumicë – nga impulsi për të dominuar të panjohurën, thekson ai, burojnë dëshira të tilla si ndjekja e dijes dhe e gjithë përparimit shkencor. Ai i konsideron manifestimet e tij të frytshme:
Do të ishte një gabim i plotë të dënohej dashuria për pushtetin krejtësisht si motiv. Nëse ju do të udhëhiqeni nga ky motiv drejt veprimeve të dobishme, apo veprimeve të dëmshme, varet nga sistemi shoqëror dhe nga kapacitetet tuaja. Nëse kapacitetet tuaja janë teorike ose teknike, ju do të kontribuoni në njohuri ose teknikë dhe, si rregull, aktiviteti juaj do të jetë i dobishëm. Nëse jeni politikan, mund të nxiteni nga dashuria për pushtetin, por, si rregull, ky motiv do të bashkohet me dëshirën për të parë të realizuar një gjendje që, për disa arsye, ju preferoni më shumë se status quo-ja.
Russell pastaj kthehet në një grup motivesh dytësore. Duke i bërë jehonë ideve të tij të qëndrueshme mbi ndërveprimin e mërzisë dhe eksitimit në jetën njerëzore , ai fillon me nocionin e dashurisë për eksitim :
Qeniet njerëzore tregojnë epërsinë e tyre ndaj brutalëve me aftësinë e tyre për mërzi, megjithëse ndonjëherë kam menduar, duke ekzaminuar majmunët në kopshtin zoologjik, se ata, ndoshta, kanë elementet e këtij emocioni të lodhshëm. Sidoqoftë, përvoja tregon se ikja nga mërzia është një nga dëshirat vërtet të fuqishme të pothuajse të gjitha qenieve njerëzore.
Ai argumenton se kjo dashuri dehëse e eksitimit përforcohet vetëm nga natyra e ulur e jetës moderne, e cila ka thyer lidhjen natyrore midis trupit dhe mendjes. Një shekull pasi Thoreau bëri rastin e tij të hollë kundër stilit të jetesës së ulur , Russell shkruan:
Përbërja jonë mendore është e përshtatshme për një jetë me punë fizike shumë të rënda. Unë, kur isha më i vogël, i bëja pushimet duke ecur. Përshkoja njëzet e pesë milje në ditë dhe kur vinte mbrëmja, nuk kisha nevojë për asgjë që të më mbante nga mërzia, pasi kënaqësia e të qenit ulur mjaftonte. Por jeta moderne nuk mund të drejtohet mbi këto parime të vështira fizike. Një pjesë e madhe e punës është e ulur, dhe shumica e punës manuale ushtrojnë vetëm disa muskuj të specializuar. Kur turmat mblidhen në sheshin Trafalgar për të brohoritur me jehonën e një njoftimi se qeveria ka vendosur t’i vriste, ata nuk do ta bënin këtë nëse të gjithë do të kishin ecur njëzet e pesë milje atë ditë. Megjithatë, ky kurë për luftarak është i pazbatueshëm dhe nëse raca njerëzore do të mbijetojë – një gjë që ndoshta është,
[…]
Jeta e qytetëruar është bërë shumë e zbutur dhe, nëse do të jetë e qëndrueshme, duhet të ofrojë rrugë të padëmshme për impulset që paraardhësit tanë të largët kënaqën në gjueti… Mendoj se çdo qytet i madh duhet të përmbajë ujëvara artificiale që njerëzit mund t’i zbresin në kanoe shumë të brishta , dhe ato duhet të përmbajnë pishina të mbushura me peshkaqenë mekanikë. Çdo person që gjendet duke mbrojtur një luftë parandaluese duhet të dënohet me dy orë në ditë me këto përbindësha të zgjuar. Më seriozisht, duhen marrë dhembjet për të ofruar rrugë konstruktive për dashurinë ndaj eksitimit. Asgjë në botë nuk është më emocionuese se një moment zbulimi ose shpikjeje të papritur, dhe shumë më tepër njerëz janë të aftë të përjetojnë momente të tilla sesa mendohet ndonjëherë.
Nga themarginalian
Përgatiti: Albert Vataj
Albert Vataj 