27

Jan

Albert Vataj – Ana e panjohur e jetës prej ferri të Fridrih Niçe dhe gruaja që i shërbeu filozofit

Në fundin e shekullit të nëntëmbëdhjetë, gjatë një vere të butë dhe të mrekullueshme në alpet zviceriane, një filozof hermetik, një dinamit i vërtetë i vetë-shpallur i mendjes dhe shpirtit, në mënyrë metaforike zbriti nga maja e malit dhe, me paratë e veta, botoi një libër. Libri i tij ishte një dhuratë për mbarë njerëzimin, një dhuratë që qëndroi e patundur në pragun e botës moderne dhe në të cilën u shpalosën fjalët që do e bënin filozofin të famshëm për një kohë shumë të gjatë edhe pas vdekjes.

Në të thuhej. “Perëndia ka vdekur!” – dhe shumë gjëra të tjera. Në të thuhej se jehona e kësaj vdekje do ishte lajmëtare e një epoke të re dhe të rrezikshme e cila do na sfidonte të gjithëve.

Filozofi i tha këto fjalë si paralajmërim. Ai foli si një kujdestar. Ai foli për të gjithë ne. Megjithatë, libri u shit në më pak se dyzet kopje.

Meta von Salis u zgjua përpara agimit për të ndezur zjarrin që të ziente ujin për çajin e filozofit. Ajo mori akull për të freskuar batanijet për kockat e tij që i dhembnin. Ajo mblodhi kocka nga darka e mbrëmshme për të përgatitur një supë me lëng mishi për t’i ngrohur stomakun. I lau me duar çarçafët e tij të pistë nga jashtëqitja. Së shpejti ai duhet të priste flokët dhe të rregullonte mustaqet, dhe ajo kuptoi se kishte harruar të merrte një brisk rroje të ri.

Kjo ishte vera e tretë e Meta-s që kujdesej për Niçen, dhe ndoshta, sipas saj, ishte e fundit. Ajo e donte shumë atë – si një vëlla. (Kur një mik i përbashkët u rekomandoi që ata të martoheshin, që të dy ata qeshën me zë të lartë .. e më pas dukeshin sikur u vinte për të vjellë.) Por Meta-s po i afrohej caku i bamirësisë së saj.

Ajo e kishte takuar Niçen në një darkë festive. Ajo e kishte dëgjuar teksa ai luante piano dhe tregonte barsoleta dhe histori të fryra të së shkuarës me mikun e tij të vjetër, kompozitorin Richard Wagner. Ndryshe nga mënyra sesi shkruante, Niçe ishte njeri i sjellshëm dhe i butë. Ai ishte një dëgjues shumë i përzemërt. Ai e donte poezinë dhe mund të recitonte me dhjetëra strofa përmendësh. Ai ulej e luante me orë të tëra lojëra fjalësh, këndonte dhe sajonte shprehje të ndryshme fjalësh.

Niçe ishte i jashtëzakonshëm. Një mendje aq e mprehtë mund ta depërtonte një dhomë të tërë vetëm me pak fjalë. Aforizmat e tij, të cilat më vonë do merrnin famë botërore, dukeshin sikur rridhnin prej tij si avull në një ajër të acartë. “Duke folur shumë për veten mund të jetë edhe një mjet për ta fshehur veten,” do thoshte ai spontanisht, duke e bërë menjëherë dhomën të heshte.

Shpeshherë, Meta mbeste pa fjalë në prezencën e tij, jo për shkak të ndonjë ndjenje zaptuese, por thjesht sepse mendja e saj ndihej sikur ishte gjithnjë disa hapa pas mendjes së tij dhe i duhej pak kohë që ta arrinte atë.

Megjithatë, Meta nuk ishte një hu gardhi për nga intelekti. Ajo ishte garipja e kohës së vet. Meta ishte gruaja e parë që mori doktoraturë në Zvicër. Gjithashtu ajo ishte një prej shkrimtareve dhe aktivisteve feministe më në zë në botë. Ajo fliste rrjedhshëm katër gjuhë dhe botoi artikuj në mbarë Europën duke argumentuar për të drejtat e grave, një ide tejet radikale për kohën. Ajo kishte udhëtuar shumë, ishte e jashtëzakonshme dhe kokëfortë. Dhe kur u njoh me veprat e Niçes, ajo u ndie sikur më në fund kishte gjetur dikë idetë e të cilit do t’i jepnin shtysë botërore çlirimit të grave.

Ja ku ishte një burrë i cili argumentonte për fuqizimin e individit, për përgjegjësinë radikale personale. Ja ku ishte një burrë i cili besonte se aftësia individuale vlente më shumë se gjithçka tjetër, që secili njeri jo vetëm që meritonte të zgjerohet në potencialin e vet të plotë por kishte detyrimin ta ushtronte dhe të mundohej për ta arritur atë zgjerim. Meta besonte se Niçe përmblidhte me fjalë idetë thelbësore dhe kornizat konceptuale të cilat në përfundim do t’i fuqizonin gratë dhe do t’i çlironin ato nga robëria e tyre e përhershme.

Por kishte vetëm një problem: Niçe nuk ishte feminist. Në fakt, e gjithë ideja e çlirimit të grave atij i dukej qesharake.

Por kjo nuk e frenoi Meta-n. Ai ishte një njeri i arsyeshëm; ndaj ai mund të bindej. Ai thjesht duhej të pranonte paragjykimin që kishte dhe të çlirohej prej tij. Ajo nisi ta vizitonte shpesh, dhe shumë shpejt ata u bënë miq të ngushtë dhe shokë intelektualë. Ata i kalonin verat në Zvicër, dimrat në Francë dhe Itali, periudhat e luftërave në Venecia, udhëtimet e shkurtra në Gjermani e sërish në Zvicër.

Vitet kaluan, dhe Meta zbuloi se pas atyre syve zhbirues të Niçes dhe mustaqeve gjigande fshihej një deng me kontradikta. Ai shkruante me fanatizëm për pushtet teksa vetë ishte delikat dhe i dobët. Ai predikonte mbi përgjegjësinë radikale dhe vetësigurinë pavarësisht se ai vetë

mbështetej tërësisht tek miqtë (kryesisht mikeshat) e tij dhe tek familja për t’u kujdesur për të. Ai i mallkonte kritikët dhe akademikët tekanjozë të cilët sulmonin veprat e tij apo refuzonin t’i lexonin ato, ndërkohë që mburrej se mungesa e suksesit që nuk kishte arritur vetëm sa vërtetonte mendjen e tij gjeniale – ashtu sikurse u shpreh një herë, “Koha ime nuk ka ardhur ende, disa njerëz lindin pas vdekjes.”

Në fakt, Niçe ishte gjithçka që ai pretendonte se urrente: i dobët, i varur, i robëruar tërësisht dhe duke gjetur mbështetje tek femrat e pushtetshme dhe të pavarura. Megjithatë, në veprat e tij, ai predikonte për forcën individuale dhe vetësigurinë, dhe ishte një anti-feminist i pikëlluar. Varësia gjatë të gjithë jetës së tij tek femrat dukej se ia turbullonte aftësinë për t’i kuptuar qartë ato. Kjo do ishte kleçka verbuese në vizionin e një njeriu që mund të konsiderohej si profet.

Nëse do kishte një çmim për njeriun “që arriti të duronte dhimbjen më shumë” unë do propozoja Niçen, si një prej themeluesve të parë të atij çmimi. Gjatë fëmijërisë ai ishte vazhdimisht i sëmurë; doktorët i vendosnin shushunja tek qafa dhe veshët dhe i kërkonin të mos lëvizte me orë të tëra. Ai kishte trashëguar një çrregullim mendor që i shkaktonte migrena të forta dhe që ia shteronin fuqitë gjatë të gjithë jetës (dhe e bënë që në moshë mesatare të çmendej). Ai ishte tmerrësisht i ndjeshëm ndaj dritës, e nuk dilte dot në ambiente të hapura pa gjyzlykë me xhama të trashë e me ngjyrë blu, dhe në moshën tridhjetë vjeçare u verbua pothuajse plotësisht.

Në rini, ai iu bashkua ushtrisë dhe shërbeu për pak kohë në Luftën Franko-Prusiane. Aty, ai zuri difteria dhe dizenteria, të cilat gati sa nuk i morën jetën. Mjekimi i asaj kohe ishte përmes klizmave të acidit, të cilat i shkatërruan sistemin e tretjes. Për vitet e mbetura të jetës së tij, ai do vuante nga dhimbje akute të tretjes, nuk arrinte dot të hante ushqime në masë, dhe për kohë të gjata në jetë nuk arrinte të kontrollonte dot urinimin dhe jashtëqitjen. Një plagë e marrë nga ditët kur kishte shërbyer në trupat e kalorësisë i kishte shkaktuar që pjesë të trupit të tij të humbnin elasticitetin e madje në ditët më të këqija edhe lëvizshmërinë. Shpeshherë nuk arrinte të ngrihej në këmbë pa ndihmën e dikujt tjetër dhe do shpenzonte me muaj të tërë i shtrirë i vetëm në shtrat, pa hapur dot as sytë për shkak të dhimbjes. Në vitin 1880, të cilin më vonë do ta quante “një vit i keq” ai u dergj në shtrat për 260 ditë nga 365 ditë që ka viti. Ai shpenzoi pjesën më të madhe të jetës së tij duke u shpërngulur nga bregdeti francez në dimër tek alpet zviceriane në verë, pasi kërkonte temperatura të buta që të ndalonin dhimbjet tek kockat dhe kyçet e tij.

Shumë shpejt Meta zbuloi se ajo nuk ishte femra e vetme intelektuale e hipnotizuar prej tij. Ai kishte një listë të gjatë femrash që prisnin në radhë për t’u kujdesur për të për javë apo muaj të tërë. Ashtu si Meta, edhe ato femrat e tjera ishin garipet e kohës: ato ishin profesoresha, pronare të pasura dhe biznesumene. Ato ishin të arsimuara, flisnin disa gjuhë të huaja dhe jashtëzakonisht të pavarura.

Edhe ato ishin feministe, feministet më të hershme të kohërave.

Edhe ato kishin dalluar mesazhe çliruese tek vepra e Niçes. Ai shkruante për strukturat sociale të cilat e paralizonin individin; feministët argumentonin se strukturat sociale të kohës i burgosnin ato. Ai denonconte Kishën se shpërblente të dobëtin dhe mediokrin; edhe feministët e denonconin Kishën, e cila i detyronte femrat të martoheshin dhe t’i përuleshin burrave. Dhe ai guxoi të ndryshonte historinë e njerëzimit jo si arratisje e qenieve njerëzore nga sundimi mbi natyrën, por si injorancë në rritje e njerëzimit për nga natyra e vet. Ai argumentonte se individi duhet ta fuqizojë veten dhe të prekë nivelet edhe më të larta të lirisë dhe ndërgjegjes. Këto gra e shihnin feminizmin si hapin e radhës drejt atij çlirimi më të lartë.

Nice i mbushi ato me shpresë, dhe ato e bënin me radhë për t’u kujdesur për atë njeri gjithnjë e më të rrënuar dhe të thyer, me shpresën se libri i ardhshëm, eseja e ardhshme, polemika e ardhshme, do ishin ato që do shpërthenin dyert e ndryshimit të madh.

Por, për pjesën më të madhe të jetës së tij, veprat që ai shkroi pothuajse u injoruan universalisht.

Më pas Niçe shpalli vdekjen e Perëndisë, dhe ai u shndërrua nga një profesor universiteti i dështuar në një njeri të dëbuar nga shoqëria. Ai mbeti pa punë dhe i pastrehë. Askush nuk donte të kishte të bënte me të: asnjë universitet, asnjë shtëpi botuese, madje as edhe shumë prej miqve të tij. Ai merrte hua për të botuar veprat e tij, duke i kërkuar para nënës dhe motrës në mënyrë që të mbijetonte. Ai u mbështet tek miqtë për t’ia menaxhuar jetën. Edhe kështu, librat e tij as që i shiteshin dot.

Megjithatë, pavarësisht gjithë kësaj, ato gra qëndruan me të. Ato e pastruan, e ushqyen dhe e ndihmonin të ngrihej e të ecte. Ato besonin se kishte diçka tek ai njeri i rrënuar që mund të ndryshonte historinë. Ndaj, ato pritën.

Mark Manson

Përgatiti: Albert Vataj

1 vit më parë URL e Shkurtër komente

ANALIZE/PIKOLOGJI

28

Mar

PËRQAFUN ME KLITHMËN

Për ata që yshten nga dëshira për me prani poezinë gegnishte

Nga Albert VATAJ

Përpjekja me shkru poezi, para së gjithash asht për me i nejt besnik një prej magjive të krijimit artistik, një prej tan atij mrekullimi që Zoti u ka besu njerëzve, dimensionit të tyne shpirtëror, në përmbushje të asaj që Ai vetë nuk e ka qëndisur dhe në përplotësimin e natyrës me këtë bukuri, si me një prekje magjike. Përpjekja jeme për me ken gjithherë në mes admiruesve të poezisë, kësaj magjie të fjalës e këtij kumtimi etern, ka ken nji obligim. Spariherë kjo ka mujt me m’ushqye një arsye të fortë për jetën. Gjithashtu me ardh mes shumë gjanash të pështira e torturuese edhe si një urdhnesë, ndoshta jo aq me kenë një meshtar i mirë i shpirtit, se sa një predikues i disa të vërtetave. Ajo që e shoh si shumë të dobishme, por edhe të rëndësihsme, asht edhe mënyra e kumtimit të kësaj që njoh unë si të vërtetë, me të cilën shihemi përditë, por rrallë ngultas. Vullnesa për ta parë në sy të sotmen, asht shtysë që buron prej sfundimeje. Për t’ua rrëfy të tjerëve ishte mbi gjithçka. Megjëse jam i bindun se shumëkush për shumëgjana që ravijëzojnë në këtë libër udhëzuesin në një udhëkryq shpirtnor dhe mental, ka me pas mendim ndryshe, ani. Unë munem me i kuptu, disi ma n’periferi se e deshifrojnë ata vedin e tyne. Kundërshti e kryekundërshtive ka me kenë dialekti që un kam zgjedh për me e përcjell nër ju atë që unë munem me e kuptu si një vullnesë, si një shërbesë, si një e drejtë për me i shku gjanave shuma ma thellë se ata ndjehen të përshkuara nga derisot. Gegnishtja, dialekti që kam preferu me shkru tançka ky libër man nvedvedi asht një tundim jo aq pasionant se sa etik dhe estetik. Linguistëve pa droje munem me i kërku pardon nëse nuk kam mujt me e respektu saktësisht këtë përpjekje, por gjithsesi ajo është asht dhe nuk munet me kenë ndryshe. Prej kohësh më ka ngucat ideja e ruajtjes dhe trashëgimit të asaj gjuhë që im at më ka ku që nga fëminia dhe që më ka ndjek deri sot. Përmikte si nxitëse ka kenë dhe vetë dialekti geg, ai që ka mujt me vu pushtet mbi arsyetimin tem, përreth asaj, se s’munet kurrni dialekt tjetër me marr përsipër me këndu ma amël e ma mallnueshëm kangën e shpirtit, himnin e niveleve të nalta të krijimit. Kam parasysh shumë poetë dhe krijues të kaluem e të sotëm, që duke ju përmajt këtij parimi, kanë rrëziku por njikohësisht kanë rujt të gjallë, magjike dhe kumtuese këtë dialekt me t’naltin qëllim, ruajtjen, kultivimin e trashigiminë nër gjenerata, të asaj pasurie të pashoq, që ka mujt me i këndu si askurrkush tjetër kangën e dashnisë e të mjerimit, kangën e hyut e të shpirtit. Ajo që du me ba me dije nëpërmjet këtij libri, asht ajo që duhet me kuptu gjithsekush, që nji ego kombëtare e duhet me na ysht drejt traditës dhe velrave të patjetërsueshme, pa të cilat ne do të vazhdojmë të ishim një anonimat i dhimbshëm. Nuk mendoj se kam ba atë që nuk ka mujt me e ba kurrkush derimtash, por munem me e pohu e me e mbrojt, se kam ba ma të mirën e mundshme për me i dhan lexuesit dhe letërsisë shipe nji vepër me vlera.  Në ksi rastesh nuk po e shoh si shumë komode modestinë.

Kam bindjen se kam mujt me përcjellë nëpërmjet këtyre faqeve një kapitull të panjëtëdytë, për nga fjalori, për nga frazologjia, thellësia e mendimit, parametrat etiko-estetik, etj. Ky mbetet mendimi jem personal, e kritika ka me pas punën dhe detyrimin e saj, ose me e pranu ose me e argumentu një kundërshti përsalartcitova. Për shumë lexues, të cilët rrethanat e ndryshme nuk e kanë orjentuar drejt adaptimit të gegnishtes munem me i kërku ndjesë, sikurse nuk sbythem nga këshilla se tuj ditë gegnisht e tuj mujt me e pas si parësore kanë me kenë predikues të zot e orator që tuj ligjeru kan me mrekullu edhe zogjt. Masanej ka me kenë sharmi asaj që kam përcjell e predikimi i zanit të epërm të shprtit dhe arsyes.

 

13 vjet më parë URL e Shkurtër komente

FJALE TE VYERA

21

Shk

Letra e lamtumirës që Stefan Cvajg la para se të nisej në udhën pa kthim më 22 shkurt 1942

“Përshëndetje për të gjithë miqtë e mi! Le ta shohin akoma agimin pas natës së gjatë! Unë, tepër i paduruar, shkoj përpara tyre”

“Përpara se të ndahem nga jeta me vullnet të lirë dhe me mendje të kthjellët, shtyhem të përmbush një detyrë të fundit: të falënderoj nga zemra këtë vend të mrekullueshëm, Brazilin, që më dha mua dhe punës sime një pushim shumë të mirë e mikpritës. Nga dita në ditë kam mësuar ta dashuroj më shumë këtë vend dhe askund nuk do ta kisha rindërtuar më me dëshirë jetën nga e para, pasi për mua bota e gjuhës sime ka perënduar dhe atdheu im shpirtëror, Evropa, po shkatërron vetveten. Por pas gjashtëdhjetë vjetësh nevojiten forca të veçanta për të filluar edhe njëherë nga e para. Kurse forcat e mia janë dërrmuar nga vitet e gjata të shtegtimit nëpër botë. Kështu që më duket e drejtë ta mbyll në kohën e duhur dhe me një qëndrim të drejtë një jetë, për të cilën puna shpirtërore ka qenë gjithmonë gëzimi më i kulluar dhe liria personale, mirësia më e madhe e kësaj toke. Përshëndes të gjithë miqtë e mi! Uroj që ata të kenë fatin të shohin përskuqjen e agimit pas natës së gjatë! Unë, si shumë i paduruar që jam po u paraprij!”

Pas pesë vitesh ekzistence të shqetësuar në mërgim në Britaninë e Madhe, Shtetet e Bashkuara dhe Amerikën Latine, shkrimtari Stefan Cvajg mori jetën më 23 shkurt 1942 në shtëpinë e tij në Petrópolis afër Rio de Zhaneiros, së bashku me gruan e tij Lotte, me të cilën ishte martuar në 1939.

Në ditët më parë, Cvajgu i kishte zgjidhur punët e tij, kishte dërguar disa dorëshkrime përfundimtare dhe kishte shkruar udhëzime në lidhje me pasurinë e tij. Natën e 21 shkurtit, duke luajtur shah me botuesin e tij brazilian Abrahão Koogan në verandën e shtëpisë së tij, disa nga letrat e tij të lamtumirës ishin tashmë në rrugën e tyre për të afërmit dhe miqtë. Në këto letra, Cvajgu shpjegoi vendimin e tij për të kryer vetëvrasje: të gjitha shpresat e tij për një fund të shpejtë të luftës ishin zhdukur, ai kishte filluar të ndihej i vjetër dhe kishte humbur shtëpinë e tij intelektuale në Evropë. “Unë isha thjesht shumë i dobët për të mbajtur gjithë këto vuajtje”, i shkruan ai gruas së tij të parë Friderike , me të cilën qëndroi në kontakt të rregullt deri në fund.

Letra zyrtare e lamtumirës që Cvajgu la në tryezën e tij i drejtohej kryetarit të bashkisë së Petropolis. Në të ai shprehte falënderimet e tij për mikpritjen e vendit që i kishte lëshuar një vizë të përhershme autorit të arratisur nga Salzburgu.

“Stefan Cvajg ishte një njeri pa zemërim”, tha miku dhe kolegu i tij Franz Werfel në eulogjinë e tij. “Kjo është ajo që e bëri atë një nga të paktët pacifistë ende përreth. Për të lufta do të thoshte ferr në tokë…”

Albert Vataj

1 vit më parë URL e Shkurtër komente

ANALIZE

21

Shk

Albert Vataj: Prend Doçi, bariu i vyer, letrari i shquar dhe kontributori i flaktë i shqiptarisë

Shkoi në paqe, i shëlbyer dhe i përkorë, përkushtues dhe ngadhnjimtar, devotshmërisht i asur para besimit dhe atdheut. Bëri gjithçka mundi për një qëllim të lartë, për të mbetur në kujtesën e gjeneratave dhe në historinë e kombit si një emër i skalitur prej rrufeve të zellit dhe përulësisë me të cilat ai i’u dedikuar kishës dhe vatanit.

U shua për të marrë rrugën e amshimit duke dorëzuar trupin e papërlyer dhe shpirtit e lartësuar në duart e dritshme të atij bekimi që i dha jetë dhe pasion përpjekjeje.

Me 17 shkurt 1917 duke dalë nga dhoma e nxehtë për të shëtitur në mes të murrlanit, në oborr të Abacisë, abati ndjeu një dobësi! Rrëzohet! E ndien veten keq! E vizitojnë dy mjekë austriakë që ndodheshin në Orosh me ushtri. Diagnoza: bronkopolmoni e dobësim zemre! “I ka ditët e numëruara!”, thanë mjekët! Lajmërohet kleri e të afërmit. Abat Doçi kujtohet e thotë: dies annorum nostrorum septuaginta anni, (që jeta e një njeriu është normalisht shtatëdhjetë vjet, (Ps. 89.10)”, të cilat i kishte mbushur e kaluar. Thërret Dom Zef Skanen; ai e rrëfen, ia ndan kungimin dhe sakramendin e vajimit. Kështu i bërë gati, vdekja i arriti me 22 shkurt 1917, në orën 14.30.

Ishte shuar një klerik i përkushtuar, një patriot i zedhshëm, një kontributor i vlertë i asaj pasurie që mbeti një testament shqiptarie. Abati Prend Doçi, përvese një diplomat i shquar, e ndërmendim edhe si krijues. Poezinë dhe prozën e shkroi me një gjuhë të rrjedhshme dhe të përdorur mirë, duke i botuar ata në “Kalendarin Vepra Pijore”, më 1916 dhe “Kalendar për të Gjithë”, më 1925. Ai edhe pse në të shumtën e rasteve shkroi pa emër, ka publikuar rreth 32 vepra. Ndër të tjera edhe fjalorin e dom Dodë Koletsit të publikuar përgjatë një periudhë 9-vjeçare nga shoqëria “Bashkimi”. Doçi me themelimin e shoqërisë “Bashkimi” më 1899 dhe të ortografisë shqipe me germa latine, zë vend të merituar në literaturën shqiptare. Përveç librave të botuar prej kësaj shoqërie, kemi edhe Alfabetin që Kongresi i Manastirit, i mbajtur në nëntor të 1908 ës, që u miratua më pak ndryshime. Abati cilësohet edhe si mbrojtës dhe nismëtar i hapjes së shkollave shqipe në Mirditë e rrethina.

Jeta dhe vepra e Prend Doçi, ndahet në periudhën kur ai ushtronte përkushtueshëm meshtarin, për të vijuar me kalvarin, kohën kur ai e kaloi në burgje dhe në mërgim. Koha kur ai mori detyrën e Abatit, dhe si prelat i lartë dhe diplomat i pjekur udhëhoqi Abacinë, u pasua nga angazhimi që ai pati në krah të Qeverisë Shqiptare, e cila gjatë luftave ballkanike dhe Luftës së Parë Botërore gjendej në sprova të vështira.

Abati i madh i Mirditës hyri në histori si meshtar i zellshëm, atdhetar i flaktë, mbrojtës i popullit e vendit, si poet, studiues e prijës trim. Së bashku me imzot Gaspër Krasniqin nga Kosova, imzot Preng Doçi u angazhua me mish e shpirt në luftën kundër pushtimit të turqve dhe për përparimin kulturor e të gjithanshëm të popullit shqiptar e Vendit.

Imzot Doçi udhëhiqte dy seli, njërën në Orosh, si kryetar i kishës së Mirditës dhe tjetrën në Shkodër, si kryesues i shoqërisë së njohur “Bashkimi”, por ideali i tij ishte Shqipëria në të gjithë hapësirën e saj etnike, ku ai njihet dhe si hartues i një promemorie për Çamërinë. Abati dhe Mirdita ishin një simbiozë historike, aq më tepër që mirditasit njiheshin si fisi më i fuqishëm luftarak në Shqipërinë Veriore. Kështu ai rrugëtoi gjatë me dy “këmbët” mbështetur fort në Mirditën e papërkulur dhe qëndrestare dhe pasurore në doke dhe zakone, në burrëri dhe trimëri… dhe në Shkodrën e dritshme diturie dhe e përkushtuar besimi për fe dhe atdhe. U prit prej dritës së hyut si shpërblesë e devocionit, sot 102 vite më parë, për të lënë pas çfarë dot nuk e mori, veprën, emrin, dinjitetin dhe atdhedashurinë.

Albert Vataj

1 vit më parë URL e Shkurtër komente

ANALIZE

19

Shk

Carlos Ruiz Zafon për zilinë, varfërinë e shpirtit dhe mendjes

 “Smira është feja e mediokërve. Ai i ngushëllon ata, u përgjigjet anktheve që i gllabërojnë dhe, në rastin e fundit, i kalb shpirtrat dhe i lejon ata të justifikojnë mendjengushtësinë dhe lakminë e tyre, deri në atë pikë sa të besojnë se ato janë virtyte dhe se portat e qiellit do të hapen gjerësisht për të pakënaqurit si ata, ata të cilët e kalojnë jetën duke mos lënë asnjë gjurmë përveç përpjekjeve të tyre të padrejta për të nënçmuar të tjerët dhe për të përjashtuar, e nëse është e mundur të shkatërrojnë ata që, me faktin e thjeshtë të ekzistencës dhe të qenit ato që janë, nxjerrin në pah varfërinë e shpirtit, mendjes dhe punës së pamjaftueshme të mëlçisë»

Përgatiti: Albert Vataj

Two girl sitting in a cafe and gossiping.

1 vit më parë URL e Shkurtër komente

ANALIZE

18

Shk

Albert Vataj: Ëndrrat janë si yjet, thjesht ngrini sytë dhe ata janë gjithmonë aty

Ëndrra është vendi ku mund t’i lëmë dëshirat dhe pritshmëritë tona të rrjedhin pa kufij apo frikë, duke na lejuar të luajmë dhe të pajtohemi me kohën dhe të ushqejmë çdo moment të jetës sonë me atë forcë dhe intensitet që na stimulon të ecim përpara, gjithmonë dhe në çdo rast.

E rrënjosur në natyrën tonë, ajo fillon të trokasë me vrull që nga fëmijëria, pa na mësuar asnjë mjeshtër apo prind ta bëjmë këtë. Dhe nga momentet magjike që kanë shënuar vitet e fëmijërisë dhe adoleshencës sonë, ne ndonjëherë arrijmë të mbajmë një blic kalimtar të atij kujtimi që kishte pushtuar të tjerët dhe të lë të ngrihet një buzëqeshje melankolike dhe e zhgënjyer.

Rruga e moderimit të ndërmarrë në të ashtuquajturën epokë të pjekurisë zbulohet në atë buzëqeshje, e cila mund të bëhet gjithnjë e më e hidhur ose vetëm mund të lërë të shfaqet vetëdija e asaj imagjinate të zjarrtë që kemi ushqyer shumë vite më parë, ndoshta e tepruar.

Por, çka nëse një ditë zgjohemi pa ëndrra?

Apo, pa e kuptuar, a ka ardhur tashmë ajo ditë?

“Nuk ka asgjë më të hidhur se agimi i një dite kur asgjë nuk do të ndodhë… ”, ka shkruar Cesare Pavese. Një emocion i dhimbshëm. Të zgjohesh dhe të mos kesh më asnjë pritshmëri, ndërsa dritat e zbehta që lajmërojnë ditën e re janë ndezur, shpreh vdekjen e zemrës. Ndjenja të ngrira. Fundi i ëndrrave. Ne mbyllemi ngadalë dhe zhytemi në kënetën e errët të veprimeve të përsëritura pa horizonte që nuk shkojnë përtej darkës së mbrëmjes, vështrimit të shpërqendruar në ekranin e televizorit dhe rrëshqitjes së lodhur drejt një gjumi pa ëndrra, gati për të filluar një ditë tjetër të njëjtë, pas vetëm disa orësh.

Ai zjarr që na digjte para se të mbërrinte ajo “urtësi” për të ndryshuar përmasat e çdo shkëndije të imagjinatës duket se është shuar.

Cfare ndodhi?

Nëse pyetja ka lindur, asgjë nuk mund të thuhet se ka humbur. Dhe disa ndezje të ndritshme të zjarrit në dukje të shuar përpiqen dëshpërimisht t’i shpëtojnë hirit.

Nuk mund të jetosh pa ëndrra.

Vështrimi njollos, materializmi qetësohet, ne tërhiqemi pa gëzim dhe dhimbja e të jetuarit zbulohet fuqishëm, pavarësisht përpjekjeve që synojnë të varrosin qenien tonë parësore nën thinjat e një qetësie të dukshme.

Ai vendos objektiva të vazhdueshme që shkojnë përtej nevojës së thjeshtë për kënaqësi fizike dhe materiale.

Është një mall i vazhdueshëm, nuk pushon së ëndërruari për sa kohë je gjallë, as kur asnjë nga ëndrrat e tua nuk është realizuar.

Fillon përsëri.

Edhe në të nëntëdhjetat.

Ëndrra ushqen forcën tonë të brendshme, vë në provë durimin tonë dhe na lejon të shikojmë gjithmonë përpara, edhe kur jeta duket se na ka goditur më shumë seç duhet dhe më shumë sesa kemi menduar se do të durojmë.

Ne shikojmë drejt një ëndrre tjetër.

Gjithmonë.

Ne nuk jemi spektatorë të jetës sonë. Ne jemi protagonistët kryesorë edhe kur mendojmë se jemi shumë të vjetër për të hapur derën e një ëndrre të re.

A na largojnë ëndrrat shumë larg jetës reale?

Megjithatë do të mjaftonte të ndaleshim pak për të kujtuar ëndërrimtarët e mëdhenj të së shkuarës, për të kuptuar se qëllimet e mrekullueshme që ata arritën, të paimagjinueshme për shumicën, lindnin gjithmonë nga një ëndërr.

Mark Twain argumentoi se ‘ njeriu nuk mund të durojë shumë realitet. E pamundur ta fajësosh atë.

Vëzhgimi i jetës në një mënyrë thuajse matematikore pa i lënë hapësirë mendjes sonë të endet në imagjinatë, pa kultivuar një ëndërr dhe, pasi ta realizojmë, të ndalemi… nuk mund të konsiderohet e jetuar.

Gjithmonë ka kohë për të nxitur imagjinatën tonë dhe për të nxjerrë në pah ëndrrën e mbetur në raft ose të pa imagjinuar kurrë. Nga frika. Sepse tani janë rritur. Ose thjesht, sepse nuk jemi më në gjendje të lexojmë brenda vetes dhe të kuptojmë se çfarë duam në të vërtetë.

Si mund të mendojmë se një ëndërr, e madhe apo e vogël, mund të realizohet nëse ia fshehim edhe vetes? Apo nëse besojmë se realizimi i saj është i jashtëm për veprimet tona?

“ Nëse mund ta ëndërrosh, mund ta bësh… ” ia përsëriti Walt Disney vetes dhe të gjithëve ne .

Jeta e tij nuk ishte e lehtë, por pavarësisht pengesave që i duhej të përballonte, ai arriti të arrinte atë që kishte imagjinuar gjithmonë dhe të na dhuronte pafundësinë e ëndrrës.

Përgatiti: Albert Vataj

1 vit më parë URL e Shkurtër komente

ANALIZE/MAKIMA/URTESI

///////

03

Shk

Albert Vataj: Johannes Gutenberg, babai i shtypshkrimit, ai që i mëkoi qiell fluturimit të dijes

SOT 555 VITE NGA VDEKJA

Ka shumë prej nesh që mbajnë në duar një libër, në zemër një tik-tak ardhur nga kohë e largët, në heshtje ruajnë pëshpërimën, e një zëri, që përmes germash e shkronjërimit hedhur si farë mbi një letër të bardhë, dëshirueshëm e rrokim këtë sublime të krijimit të udhëtimit, por as që e kemi vrarë mendjen se cilit i përket lavdia e atij që ngriti këtë altar të dijes dhe dritës.

Nëse jo për Johannes Gutenberg, bota mund të mos kishte akses në libra të shtypur në masë dhe për këtë arsye të veçantë nuk është çudi që gjermani konsiderohet si një nga kontribuesit më të rëndësishëm në historinë e botës. Shpikja e shtypjes e Gutenberg është pa dyshim një nga më të mëdhenjtë në histori thjesht për faktin se i lejoi njerëzit të ndajnë njohuritë që kishin qenë në duart e disa të përzgjedhurve për qindra vjet. Johannes Gutenberg ishte një vizionar me cilësi të rrallë, por përveç faktit që ai shpiku shtypjen e tipit të lëvizshëm, ai hodhi gjithashtu themelet për shtypjen e Biblës, e cila ishte padyshim një nga arritjet e tij më të mëdha. Megjithatë, me të njëjtën monedhë është gjithashtu mjaft e nevojshme të kihet parasysh se ai Johannes Gutenberg ishte një njeri me shumë dhunti dhe fillimisht punoi si farkëtar përpara se të diplomohej për t’u bërë argjendari. Përveç shpikjes së teknologjisë moderne të shtypjes në atë kohë, ai ishte gjithashtu ai që shpiku llojin e bojës që do ta bënte printimin të realizueshëm dhe do të siguronte që librat të lexoheshin për një kohë të gjatë. Teknika e printimit që ai prezantoi ishte shumë më e avancuar se ato të përsosura nga kinezët e lashtë. Lexoni për të mësuar më shumë rreth jetës dhe veprave të këtij shpikësi pionier. Teknika e printimit që ai prezantoi ishte shumë më e avancuar se ato të përsosura nga kinezët e lashtë. Lexoni për të mësuar më shumë rreth jetës dhe veprave të këtij shpikësi pionier. Teknika e printimit që ai prezantoi ishte shumë më e avancuar se ato të përsosura nga kinezët e lashtë.

Johannes Gutenberg ka lindur ndoshta në vitin 1398 në qytetin gjerman Mainz nga Friele Gensfleisch zur Laden dhe Elyse Wyrich. Babai i tij ishte një tregtar i pasur rrobash dhe Johannes ishte djali më i vogël në familje.

Ka shumë pak të dhëna për jetën e hershme të Johannes Gutenberg, por disa historianë spekulojnë se ai studioi në ‘Universitetin e Erfurt’ në një moment në 1418.

Familjes së Johannes Gutenberg iu desh të largohej nga Mainz diku në 1428 për shkak të një lufte të furishme për pushtet midis politikanëve dhe esnafëve në qytet. Meqenëse familja e tij i përkiste klasës më të lartë, ata duhej të largoheshin nga qyteti dhe të shkonin në Strasburg.

Në Strasburg, ai filloi të punonte në industrinë e bizhuterive dhe u specializua në prerjen e gurëve të çmuar.

Ndërsa ishte ende vetëm një argjendar, Johannes vazhdoi të punonte për sekretin e tij, besohej se ishte teknologjia e shtypjes dhe arriti të merrte disa investime nga tre burra në Strasburg dhe shpesh thuhet se vendimi i tij për të nënshkruar më vonë një kontratë me ta në 1438 ishte një goditje mjeshtërore.

Gutenberg inspecting the first proof sheet of his Bible printed from movable type. Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg (1398-1468) was a German blacksmith, goldsmith, printer, and publisher who introduced modern book printing. His invention of mechanical movable type printing started the Printing Revolution and is widely regarded as the most important event of the modern period. It played a key role in the development of the Renaissance, Reformation, the Age of Enlightenment and the Scientific Revolution and laid the material basis for the modern knowledge-based economy and the spread of learning to the masses. He was the first European to use movable type printing, in around 1439.

Gutenberg kishte pohuar se ideja e tij për printimin e tipit të lëvizshëm i kishte ardhur në një moment drite ose atë që ai e quajti ‘rreze drite’. Pikërisht në vitin 1440, ndërsa ishte në Strasburg, Gutenberg prezantoi për herë të parë konceptin e atëhershëm revolucionar të printimit te partnerët e tij.

Një pjesë e konsiderueshme e jetës së tij nuk është regjistruar gjatë periudhës ndërmjet viteve 1444 dhe 1448. Kunati i dha atij një hua për të filluar biznesin e tij dhe megjithëse supozohet se mund të ketë qenë për një shtypshkronjë; mund të ishte përdorur edhe për biznesin e tij të argjendarisë.

Në vitin 1450, Gutenberg kishte hapur me sukses shtypshkronjën e tij dhe thuhet se artikulli i parë që u shtyp për të testuar efektivitetin e shtypit ishte një poezi në gjermanisht, emri i saktë i së cilës nuk dihet. Më vonë Gutenberg ishte në gjendje të merrte një hua të konsiderueshme nga huadhënësi Johann Fust për punëtorinë e tij.

Gutenberg hapi punëtorinë e tij në vitin 1452 dhe pikërisht në atë punishte ai vendosi për herë të parë të shtypte Biblën, për të cilën ishte i sigurt se do të ishte një sipërmarrje fitimprurëse. Megjithatë, ai ka një tjetër shtyp në të cilin botoi libra të zakonshëm, si tekste shkollore në latinisht ose indulgjenca kishtare.

Ishte në vitin 1455 që Gutenberg shtypi kopjen e tij të parë të Biblës, e cila më vonë u bë e njohur si Bibla e Gutenbergut. Fillimisht ai kishte shtypur në 180 kopje dhe është e panevojshme të thuhet se nuk dukej si një sipërmarrje që do t’i sillte një fitim të madh.

Në 1456, mbështetësi kryesor financiar i Gutenberg, Johann Fust, e paditi atë për shpërdorim fondesh dhe në një kthesë fatkeqe të ngjarjeve, Gutenberg humbi betejën gjyqësore. Atij i kishin mbetur pa para për shkak të projektit të Biblës dhe përveç kësaj, punëtoria e printimit iu dorëzua Johann Fust.

Vepra më e rëndësishme e Johannes Gutenberg mbetet shpikja e shtypjes së tipit të lëvizshëm që ai shpiku dhe u bë baza e pajisjeve dhe stileve të mëtejshme të shtypjes, deri në shekullin e 20-të.

Megjithëse shpikja e Gutenbergut për teknologjinë e printimit të lëvizshëm u injorua plotësisht nga Johann Fust, i cili mori përsipër shtypshkronjën e tij; në 1465 ai u nderua me titullin Hofmann që fjalë për fjalë do të thoshte Zotëri i Oborrit.

Nuk dihet shumë për jetën e tij personale, por duke qenë se ka të dhëna që ai ka marrë një kredi nga kunati, ka spekulime se ai mund të jetë martuar. Nuk dihet nëse ai kishte fëmijë apo jo.

Johannes Gutenberg vdiq në moshën 70-vjeçare më 3 shkurt 1468. Arsyeja e vdekjes së tij nuk dihet dhe ai u varros në një kishë në qytetin e tij të lindjes, Mainz.

Albert Vataj

1 vit më parë URL e Shkurtër komente

ANALIZE/PROFIL/TE NDRYSHME

03

Shk

Albert Vataj: Elegjia e poetit, thirrja e një shpirti që mat kohën me rrahjet e zemrës së përjetësisë

SOT NE PERVJETORIN E VDEKJES SE DRITERO AGOLLIT

Në cakun e kujtesës, aty ku thirrjet e mallshme, vërshojnë si kuaj të bardhë nga luginat ku prehen mjegullat, dhe majëmalet atjeku retë rroken me qiellin, e me gjallnim harliset pamatshmëritë, me zgjim e përjetim cek çasti. Aty, vjen dritshmëria e shpirtrave nëpër prejkohje dhe ndez një diell, naltëson një përulje endur me madhështi. Sot, vijmë mbushur me vargje e tingëllima, fëshfëritje gjethesh e drithërima, pjesëmarrim në kremten e ringjalljes së poetit prej të vdekurit, rilindjes së shenjtorit të besimit të njerëzores, te fjala ime e vargu juaj.

Beh, ashtu lertësuar e gatitur për sublimitetin e kujës në kujtesë, e fjalës në farën që u hodh, e përjetësimin që korrim çdo stinë. Lëvduam Zotin me dhuratën e fjalës së shpirtit dhe pranuam zëdhënien e përjetësisë te poezia, te ara që mbolli me dhimbje dhe yje poeti, te bima që mbarështoi me dashuri dhe amshim, ai këndim me rrënjë në gjak e kumbimin në zjarr.

Kurrë nuk ishim kur poeti u lind. Por në vdekje shkuam me lot e det, plot. Shkuam e u shenjtëruam prej blatimeve të tij të mbrujtur në fjalë e frymë.

“Dhe erdh ky mort e u pamë”, u hidhëruam, dhe kafen të hidhët na dhanë të ëmbëltonim dhimbjen, të mëlmenim plagët, të shuguronim hyjninë e fjalës.

Erdh “Vdekja e poetit”, elegji e erë, nga poeti Dritero Agolli për vdekjen e poetit, për të tijën ndoshta, për tonën, për gjalljen që njomte buzën në këtë pikë loti dhe ditëpërditshmërinë, që u deh në këtë det. Erdhi dhe mbeti “Vdekja e poetit” si një kumt lajmës amshimi, kah merr udhë fryma që i dha shpirt çdo grimce dhe zë i mëkoi çdo çasti, me rima i ledhatoi gjithë hiret dhe lulet, me melodinë e andjes, e përkundi gjithësinë dhe ëndrrat. Sepse ky ishte poeti, ky është zëri i zëshmërisë së asaj zemre që e mati udhën e përjetimit me rrahje zemre.  

“Kur vdes poeti, zemra ta do të dëgjosh vetëm heshtje, të dëgjosh vetëm fëshfërimën e gjetheve, vetëm shushurimën e një përroi, vetëm cicërimën e një zogu. Kur vdes poeti, do të doje të heshtnin fanfarat e sukseseve përgjithësisht të gënjeshtërta, të mekeshin fjalët boshe të lëvdatave, të platitej zhurmëria e kotësisë. Kur vdes poeti, do të doje të mos kishte, së paku për një çast, marramenth makinash e manekinësh, pamje klithëse reklamash të zhveshura nga çdo gjë njerëzore, zukama kafenesh mes vdekjes së punës; të mos shihje mjedise të papastra, dorën e lypjes nëpër trotuare, dijen e librave lëshuar për shitje drejt e përdhe. Kur vdes poeti, do të doje të shihje lule e bar, drurë e hije, natyrë dhe prehje…” këndon ai, dhe pjesëmerr me shpirtjen e tij atëmot e sot, të tregojë botës se sa e hyjshme është kjo prani në jetën tonë, sepse pa poetin bota do të ishte e shterrur prej të themeltit përjetim dhe ndjenjë, mendim e meditim, zëshmëri dhe heshtje bardi.

“Dhe do të doje që shpirti të zhytej në mendime për kuptimin e jetës, vijon Agolli te “Vdekja e poetit”, për vlerën e duarve të punës, për dritën e mendjes, për regëtimën e zemrës.

“Do të doje të bisedoje me shpirtin e poetit përmes gurgullimës së vargjeve dhe fëshfërimës së urtë të të thënave e të pathënave të tij…. thërriste zëri i tij e amshimi kushtron sot. “Dhe të ringrije në mendje atë botë ndjenjash e përjetimesh gjithfarësh të krijuar prej tij, ku ndihet fryma e bekuar e thjeshtësisë, kthjelltësisë, urtësisë.”

Dhe e përshkon kohjen e ikjes dhe mungimit të tij ai ligjërim i thellë e i shpirtshëm…“Kur vdes një poet, domethënë një njeri që na jep mesazhe njerëzore përmes poezisë, ajo që të lëndon më shumë është zhurmëria e pashije dhe në thelb blasfemuese që shoqëron krijuesin në shtegtimin e tij drejt strehës së fundit. Befas për atë, që ikën heshturazi e në vetmi, fillojnë e kujtohen plot bujë të gjitha kategoritë e parisë-elitë të vendit: zyrtarë të lartë të shtetit e artistë-politikanë, miq të mëdhenj të të ndjerit, kryeredaktorë gazetash…” gjëmoi ai vullnet i larë në krojet e kthjellëta të shenjërisë së poetit, aty ku ngrihen altare dhe qiellit i bëhen lutje, kohës i mëkohet ajo dëlirje e shpirtshme, të perëndishmes së botës i blatohet fjala dhe epja.

Dhe thërret e dëgjohet ende edhe sot zëri i Agollit, zëri i poetit, gjëmimi i shpirtit, teksa mëton… “Rendin kush e kush më parë ta thonë fjalën e tyre me peshë, elitare, ta thonë botërisht, pavarësisht se në ato fjalë gjithçka mund të gjesh veç figurës së poetit jo. Të hidhëron kjo zhurmë në një kohë që vdekja kërkon heshtje nderuese…” dëshpërueshëm vijon ai këtë ngulm elegjiak.

Dhe zemrëkrisjen rrëfente, dhimbjen gjithashtu teksa thoshte se …“Të lëndon kjo prirje dyfytyrëshe për vetëdukje, ndërkohë që humbja e një shpirti mendimtar do të duhej të shoqërohej me mendime të thella, me një brengosje të brendshme dhe vlerësim realist, në daç edhe filozofik, por kurrsesi jo propagandistik, vlerësim që të përfshijë dhe paraqesë para lexuesve të çoroditur nga shtypi tregtar atë që kishte më të spikatur kjo dritë e mendimit dhe flakë e ndjenjës së zhveshur nga çdo interes vetjak.”

Dhe rrekej ta shkund fort këtë atëhershmeri nga molepsja, ndërsa shpirt e zemër, zë e gjëmim kumton: “Të nervozon belulizmi i shpëlarë, bajat, mjeran, ky egoizëm i pakufi, që ka mbërthyer shoqërinë tonë dhe që ia than çdo gjethe të gjelbër e çdo gonxhe. Ndërkohë veshi dëgjon e syri lexon vetëm fjalë, fjalë, fjalë. Nuk ka mënyrë më të shëmtuar për të vrarë kujtesën mbi poetin. Të gjendet këtu njëri ndër ato shumë shkaqe, për të cilat poeti u mbyll në veten e vet? Po iki me trishtim i zhgënjyer nga miqtë, E mbylla dhe derën që rrinte e hapur Për lajkatarët, për rrenacakët e smirëzinjtë, Që shtireshin ëngjëj të dashur…” dhe ju dha vdekjes poeti, për të lënë pas një frymë të gjallë të tijën që u hukat; me shpirtje e shenjtërim, pendesë dhe falje se duhet ta duam të sotmen, siç e donte poeti, siç do ta dëshironim ne të gjithë.

Me vdekjen, poeti lyp shpagim për çdo lëndim e plagë. Ai i beson fjalës shpirtin dhe gjithmonshmërinë i’a lë në prehër poetit, si një amanet, si një thirrje e lashtë e thellësive të kohës dhe përkorjes. Ai i flet nga amashimi me fjalën e të gjallëve, me poetikën e poetit sakrifikues, në këmbët e këtij altari ku lutemi e kërkojmë falje, ku premtojmë e përbetohemi, ku, shenjtërisht përulemi dhe lartësojmë qëllimet kah qiell ka pambarim.

Vdiq poeti, por të gjallët e vargjeve dhe fjalëve, tingujve dhe pëshpërimave, rënkimeve dhe plagëve, mbeten të jetshme te vargjet dhe përjetimet. Te pavdekshmëria e poetit dëgjohet ky zë që i jepet këndimit dhe shpirtit.

Albert Vataj

1 vit më parë URL e Shkurtër komente

KUJTESE/LETERSI

02

Shk

Albert Vataj: Ç’ka asht lumtunia?

Lumtunia asht kur njajo qi mendojmë, njajo qi themi dhe njajo qi bajmë, janë në harmoni. “Të gjithë duen të jetojnë në “majen e malit”, pa kuptue se lumtunia qëndron në mënyrën se si zbret “faqen e pjerrët”, shton Bekon. Albert Ajnshtajn asht i mendimit se “Po deshe të jetosh nji jetë t’lumtun, atëherë lidhe ate me nji cilësi, e jo me njerëz dhe gjana prrreth, t’cillat munden mos me ken t’ujat ma nji dit”. Ndërsa Leonardo Da Vinçi ka than se: “Lumtunia asht si nji flutur. Nëse e ndjek nuk do arrish kurrë ta kapësh, por nëse ndalon për nji çast, ajo do të qëndrojë në dorë tande”.

Ndoshta fjala nuk mundet me përcaktu kjart se ç’asht lumtunia dhe si mundesh me ken i rrokun prej çasteve t’saja t’hyjshme, si mundet me e përpi ç’ka syni e shpirti e dishrojnë. Lumtunia asht njaq e mistershme dhe njaq e pashpjegushme, njaq e atypëratyshme dhe e mrekullueshme, sa kurrçka qi lyp me e përkufizu përmes fjalës, nuk e mbrrin dot, nuk e përqarkon lumtunin si prekje, si energji, si ajër, si goditje, si shpërthim, si njajo ndjesi qi na ban me ndi.

Ti mundesh me pas gjithçka, por krejtkjo nuk mundet me ta dhan njat për t’cillën ke ma shumë’ nevojë, lumtunin.

Shpirti ka nevoj për puhizat e saja t’vezullimta, siç ka toka, banesa jonë e përbashkët për diellin. Kurrkush s’mundet me mendu se sa ftohtë ban dhe sa terr asht n’nji shpirt ku tançka asht e fikun dhe zvarritet n’agonin e vet hekakeqe, n’pritje t’nji frushullime poleni lumtunues qi mundet me pru ndoj përdëllim a ndoj shpresë. Ndoshta jo gjithçka mundet me ken n’zotnim t’atyne qi tue mos u mungu kurgja, përgjërohen për pak shkëndija lumtunimi. Ata jan gati me e ble me nji çmim fort t’shtrenjtë, por kurrkund, kurrkush dhe kurrqysh nuk shet nji gja qi nuk ka çmim. Nuk asht i lumtun ai qi ka, por njikjo dhurat i bahet hyzdaj njatij qi asht i kënaqun me atë ç’ka ka.

Fatkeqsisht jo gjithkush mundet me ken i lumtun, edhe pse përpiqet pambarim dhe me çdo çmim me mujt me i’a mbërri këtij qëllimi. Meqenëse knaqsia kushtëzohet nga përdorimi i forcave tona dhe meqë lumtunia qëndron n’përtrimje t’vazhdushme t’ksaj knaqësie, ajo ka me ken gjithmonë e varun nga madhësia e fisnikërisë së forcës që i nep drejtim.

Më i lumtuni i njerëzve, më i plotpushtetshmi në nji botë qi rreket më t’vu pambarimisht në sprovë, nëse e përmush ose jo meritimin, asht ai individ qi natyra e ka pajis me dhunti të epërme shpitnore.

Njeriu qi natyra e ka pajis me forcë t’madhe shpirtnore, ka aftësi dhe asht gjithmon i prirun kah nevoja me ken i ushqyem me dituni dhe kumte t’epërme estetike, qi ai ka aftësinë me i gjet, me i kultivu, e me i përtri me amën e vet t’pashterrun t’andjes, andrrës dhe vullnesës së transformuem n’qëllim, me e pranu botën siç ai e dëshiron me mish e me shpirt, tue u shpërblu masandej prej vezullimit t’njasaj drite qi e ushqen me t’pame e t’ndime. Tue e lumtunu e ban me krahë, i nep qiell me fluturu dhe dishrim me e mbush me andrra.

Albert Vataj

1 vit më parë URL e Shkurtër komente

URTESI

02

Shk

Albert Vataj: Shqipëria e viteve ’20. Ja se si nisi historia e dashurisë për shqiptarët e veprimtares së Kryqit të Kuq Amerikan Rose Wilder Lane në vitin 1922

“Kostandinopoja s’është gjë! Të gjithë shkojnë në Kostandinopojë. Por nëse nuk shikon Shqipërinë, nuk ke parë gjë. Aty lart – po, pikërisht aty në ato male, një ditë rruge prej këtu – jetojnë njerëz si njëzet shekuj më parë, para se të njiheshin grekët, romakët ose sllavët. Ka ngulime parahistorike, legjenda të vjetra, këngë dhe zakone për të cilat nuk dihet asgjë. Asnjë i huaj s’i ka parë. Zoti i madh! Ti rri këtu dhe flet për Kostandinopojën!” “Por nëse nuk shkohet, si të bëjmë?” pyeta unë. “Si bëhet çdo gjë në jetë? Thjesht, bëhet! Marrim kuaj, u hipim dhe nisemi.” “Të marrim edhe pushkë me vete?” “Mos ki frikë, nuk ka rrezik. Mbase hasim në ndonjë pritë hasmërie dhe vrasin udhërrëfyesit tanë, por askush nuk vret gra. As burrat nuk vriten kur janë me gra.”, janë këto fjaët që Frances Hardy një veprimtare e Kryqit të Kuq Amerikan i tha Rose Wilder Lane një atjetër amerikane, aktiviste e Kryqit të Kuq, e cila ndodhej në një kamp refugjatësh në Shkodër.

Rose Wilder Lane ishte një grua me trup mesatar, me flokë të prera shkurt dhe me veshje perëndimore, një amerikane e njohur për karakterin dhe penën e saj, që vendosi të jetonte afro dy vite në Shqipëri dhe të kalonte një pjesë të kësaj kohe në udhëtim, kryesisht në Malësinë e Dukagjinit. Ajo shkroi me dashuri dhe vlerësim të lartë për Shqipërinë dhe shqiptarët në një kohë kur bota nuk dinte asgjë për vendin tonë.

Po kush ishte kjo grua që u dashurua me vlerat e traditat e një kombi në cep të Europës, që kishte jetuar 500 vjet nën Perandorinë Osmane dhe si pas saj u dashuruan dhe shqiptarët që e njohën nga afër që nga ministri i asaj kohe, Ahmet Zogu, më vonë Mbret, dhe deri tek malësorët e veriut, që shihnin tek kjo grua forcën e vërtetë të gruas së lirë. Sa më shumë njihej me banorët e Shqipërisë, aq më shumë ajo bindej se shqiptarët janë një popull i vjetër, me dinjitet, mirënjohës e mikpritës, i cili meriton të vlerësohet për atë që ai sjell në historinë dhe kulturën botërore. “Po t’i pyesësh shqiptarët nëse duan të shkojnë në Parajsë apo në Amerikë, ata pa ngurrim do të të përgjigjen, në Amerikë, sepse ata nuk janë të bindur se çfarë është Parajsa, po e dinë shumë mirë çfarë është Amerika”, i tha Kostandin Çekrezi, kur ajo e pyeti se çfarë mendojnë shqiptarët për Amerikën. Fëmijët shqiptarë, qoftë biri i një familjeje të pasur si mjeku i ardhshëm Shefqet Ndroqi, qoftë fëmijët e varfër,si djaloshi refugjat prej Vuthajt – Rexh Meta, apo Sadik Hasani nga Klosi e çiraku-këpucar Gjelosh, e mrekulluan me dëshirën e madhe për të ditur gjuhë të huaja, për të parë botën e madhe e për të mësuar të ndërtojnë makina.

Për shqiptarët fjalëpakë e me trupa si pantera, për gratë shqiptare gjithnjë në hije, dinjitoze e misterioze si askund, për ceremonitë e mikpritjes të shoqëruara me kafenë e ëmbël e ujin e zjarrtë-rakinë, që ishin pjesë e pandarë e udhëtimeve nëpër Shqipëri, ajo shkruan: të bëjnë të jesh tjetër njeri.

Edukimi i saj anglo-sakson, që e shtynte të ishte e drejtpërdrejtë,u përball me edukatën e një shoqërie orientale,ku pas mendimit të shprehur me zë, fshihej një prapamendim i heshtur. Me qëndrimin e vendosur, dijet e karakterin e saj Rose Wilder Lane magjepsi jo vetëm malësorin Lulash Gjok Çuni në Theth, po edhe Ahmet Zogun, një ministër që ëndërronte të bëhej mbret, edhe diplomatë e intelektualë të sapo kthyer në Shqipëri nga Stambolli, Vjena, Parisi, ShBA.

Rose Wilder Lane ishte një prej gazetareve më të paguara të kohës së saj

1 vit më parë URL e Shkurtër komente

KUJTESE

//////

02

Shk

Katër dëshirat që drejtojnë të gjithë sjelljen njerëzore: Fjalimi i mrekullueshëm i Bertrand Russell për pranimin e çmimit Nobel

Bertrand Russell (18 maj 1872 – 2 shkurt 1970) qëndron si një nga mendjet më të kthjellëta dhe më të ndritura të njerëzimit, një orakull urtësie të përjetshme për gjithçka, nga ajo që do të thotë në të vërtetë “jeta e mirë” deri tek arsyeja pse “monotonia e frytshme” është thelbësore për lumturinë, për dashurinë, seksin dhe besëtytnitë tona morale. Në vitin 1950, atij iu dha Çmimi Nobel në Letërsi për “shkrimet e tij të larmishme dhe domethënëse, në të cilat ai përkrah idealet humanitare dhe lirinë e mendimit”. Më 11 dhjetor të atij viti, 78-vjeçari Russell doli në podium në Stokholm për të marrë çmimin e madh.

Fjalimi i tij i pranimit është një nga paketat më të mira të mendimit njerëzor të dorëzuar ndonjëherë nga një skenë.

Russell fillon duke marrë parasysh motivin qendror që drejton sjelljen njerëzore, tha:

E gjithë veprimtaria njerëzore nxitet nga dëshira. Ekziston një teori krejtësisht e gabuar e paraqitur nga disa moralistë të zellshëm për efektin se është e mundur t’i rezistosh dëshirës në interes të detyrës dhe parimit moral. Unë them se kjo është e gabuar, jo sepse asnjë njeri nuk vepron kurrë nga ndjenja e detyrës, por sepse detyra nuk mund ta mbajë atë nëse nuk dëshiron të jetë i përgjegjshëm. Nëse dëshironi të dini se çfarë do të bëjnë burrat, duhet të njihni jo vetëm, ose kryesisht, rrethanat e tyre materiale, por më tepër të gjithë sistemin e dëshirave të tyre me fuqitë e tyre relative.

[…]

Njeriu ndryshon nga kafshët e tjera në një aspekt shumë të rëndësishëm, dhe ai është se ai ka disa dëshira të cilat janë, si të thuash, të pafundme, të cilat kurrë nuk mund të përmbushen plotësisht dhe që do ta mbanin atë të shqetësuar edhe në Parajsë. Boa constrictor, kur ka një vakt të mjaftueshëm, shkon për të fjetur dhe nuk zgjohet derisa të ketë nevojë për një vakt tjetër. Qeniet njerëzore, në pjesën më të madhe, nuk janë të tillë.

Russell tregon gjithashtu katër dëshira të tilla të pafundme, përvetësimi, rivaliteti, kotësia dhe dashuria për pushtetin – dhe i shqyrton ato me radhë:

Përvetësimi – dëshira për të zotëruar sa më shumë mallra, ose titulli i mallrave – është një motiv që, supozoj, e ka origjinën në një kombinim të frikës me dëshirën për gjërat e nevojshme. Një herë u miqësova me dy vajza të vogla nga Estonia, të cilat i kishin shpëtuar mezi vdekjes nga uria në një zi buke. Ata jetonin në familjen time dhe sigurisht kishin shumë për të ngrënë. Por ata e kaluan gjithë kohën e lirë duke vizituar fermat fqinje dhe duke vjedhur patate, të cilat i grumbulluan. Rockefeller, i cili në fillimet e tij kishte përjetuar një varfëri të madhe, e kaloi jetën e tij të rritur në një mënyrë të ngjashme.

[…]

Sado që të fitoni, gjithmonë do të dëshironi të fitoni më shumë; ngopja është një ëndërr që do t’ju ikë gjithmonë.

Në vitin 1938, Henry Miller gjithashtu artikuloi këtë shtytës themelor në meditimin e tij të shkëlqyer se si paraja u bë një fiksim njerëzor. Dekada më vonë, psikologët modernë do ta quanin këtë nocion “punë rutine hedonike”. Por për Russell-in, ky shtytës elementar eklipsohet nga një tjetër edhe më i fortë – prirja jonë për rivalitet:

Bota do të ishte një vend më i lumtur se sa është nëse përvetësimi do të ishte gjithmonë më i fortë se rivaliteti. Por në fakt, shumë burra do të përballen me gëzim me varfërimin nëse në këtë mënyrë mund të sigurojnë shkatërrim të plotë për rivalët e tyre. Prandaj niveli aktual i taksimit.

Rivaliteti, argumenton ai, nga ana e tij është i mbingarkuar nga narcisizmi njerëzor. Në një ndjenjë dyfish prekëse në kontekstin e mediave të sotme sociale, ai vëren:

Kotësia është një motiv i një fuqie të madhe. Kushdo që ka shumë të bëjë me fëmijët e di se si ata vazhdimisht bëjnë ndonjë gjë të keqe dhe thonë “Më shiko”. “Më shiko mua” është një nga dëshirat më themelore të zemrës njerëzore. Mund të marrë forma të panumërta, nga bufonia deri te ndjekja e famës pas vdekjes.

[…]

Vështirë se është e mundur të ekzagjerohet ndikimi i kotësisë në të gjithë gamën e jetës njerëzore, nga fëmija tre vjeç e deri tek i fuqishmi nga vullkanet, nga të cilit dridhet bota.

Por më i fuqishmi nga katër impulset, argumenton Russell, është dashuria për pushtetin:

Dashuria për pushtetin është shumë e ngjashme me kotësinë, por nuk është aspak e njëjta gjë. Ajo që i duhet kotësisë për kënaqësinë e saj është lavdia, dhe është e lehtë të kesh lavdi pa pushtet… Shumë njerëz preferojnë lavdinë sesa pushtetin, por në përgjithësi këta njerëz kanë më pak ndikim në rrjedhën e ngjarjeve sesa ata që preferojnë pushtetin ndaj lavdisë… Pushteti, si kotësia, është e pangopur. Asgjë më pak se plotfuqia nuk mund ta kënaqte atë plotësisht. Dhe meqenëse është veçanërisht vesi i njerëzve energjikë, efektiviteti shkakësor i dashurisë për pushtetin është jashtë çdo raporti me shpeshtësinë e tij. Është, me të vërtetë, motivi më i fortë në jetën e njerëzve të rëndësishëm.

[…]

Dashuria për pushtetin rritet shumë nga përvoja e pushtetit, dhe kjo vlen si për pushtetin e vogël ashtu edhe për atë të pushtetarëve.

Kushdo që ka vuajtur ndonjëherë në duart e një burokrati të vogël – diçka që Hannah Arendt e ka dënuar paharrueshëm si një lloj dhune të veçantë – mund të dëshmojë vërtetësinë e kësaj ndjenje. Russell shton:

Në çdo regjim autokratik, mbajtësit e pushtetit bëhen gjithnjë e më tiranë me përvojën e kënaqësive që pushteti mund të përballojë. Meqenëse fuqia mbi qeniet njerëzore tregohet duke i detyruar ata të bëjnë atë që nuk do të donin më mirë, njeriu që nxitet nga dashuria për pushtetin është më i prirur të shkaktojë dhimbje sesa të lejojë kënaqësi.

Por Russell, një mendimtar me ndjeshmëri të jashtëzakonshme ndaj nuancave dhe dualiteteve të të cilave është thurur jeta, paralajmëron që të mos hidhet poshtë dashuria për pushtetin si një shtytës negativ me shumicë – nga impulsi për të dominuar të panjohurën, thekson ai, burojnë dëshira të tilla si ndjekja e dijes dhe e gjithë përparimit shkencor. Ai i konsideron manifestimet e tij të frytshme:

Do të ishte një gabim i plotë të dënohej dashuria për pushtetin krejtësisht si motiv. Nëse ju do të udhëhiqeni nga ky motiv drejt veprimeve të dobishme, apo veprimeve të dëmshme, varet nga sistemi shoqëror dhe nga kapacitetet tuaja. Nëse kapacitetet tuaja janë teorike ose teknike, ju do të kontribuoni në njohuri ose teknikë dhe, si rregull, aktiviteti juaj do të jetë i dobishëm. Nëse jeni politikan, mund të nxiteni nga dashuria për pushtetin, por, si rregull, ky motiv do të bashkohet me dëshirën për të parë të realizuar një gjendje që, për disa arsye, ju preferoni më shumë se status quo-ja.

Russell pastaj kthehet në një grup motivesh dytësore. Duke i bërë jehonë ideve të tij të qëndrueshme mbi ndërveprimin e mërzisë dhe eksitimit në jetën njerëzore , ai fillon me nocionin e dashurisë për eksitim :

Qeniet njerëzore tregojnë epërsinë e tyre ndaj brutalëve me aftësinë e tyre për mërzi, megjithëse ndonjëherë kam menduar, duke ekzaminuar majmunët në kopshtin zoologjik, se ata, ndoshta, kanë elementet e këtij emocioni të lodhshëm. Sidoqoftë, përvoja tregon se ikja nga mërzia është një nga dëshirat vërtet të fuqishme të pothuajse të gjitha qenieve njerëzore.

Ai argumenton se kjo dashuri dehëse e eksitimit përforcohet vetëm nga natyra e ulur e jetës moderne, e cila ka thyer lidhjen natyrore midis trupit dhe mendjes. Një shekull pasi Thoreau bëri rastin e tij të hollë kundër stilit të jetesës së ulur , Russell shkruan:

Përbërja jonë mendore është e përshtatshme për një jetë me punë fizike shumë të rënda. Unë, kur isha më i vogël, i bëja pushimet duke ecur. Përshkoja njëzet e pesë milje në ditë dhe kur vinte mbrëmja, nuk kisha nevojë për asgjë që të më mbante nga mërzia, pasi kënaqësia e të qenit ulur mjaftonte. Por jeta moderne nuk mund të drejtohet mbi këto parime të vështira fizike. Një pjesë e madhe e punës është e ulur, dhe shumica e punës manuale ushtrojnë vetëm disa muskuj të specializuar. Kur turmat mblidhen në sheshin Trafalgar për të brohoritur me jehonën e një njoftimi se qeveria ka vendosur t’i vriste, ata nuk do ta bënin këtë nëse të gjithë do të kishin ecur njëzet e pesë milje atë ditë. Megjithatë, ky kurë për luftarak është i pazbatueshëm dhe nëse raca njerëzore do të mbijetojë – një gjë që ndoshta është,

[…]

Jeta e qytetëruar është bërë shumë e zbutur dhe, nëse do të jetë e qëndrueshme, duhet të ofrojë rrugë të padëmshme për impulset që paraardhësit tanë të largët kënaqën në gjueti… Mendoj se çdo qytet i madh duhet të përmbajë ujëvara artificiale që njerëzit mund t’i zbresin në kanoe shumë të brishta , dhe ato duhet të përmbajnë pishina të mbushura me peshkaqenë mekanikë. Çdo person që gjendet duke mbrojtur një luftë parandaluese duhet të dënohet me dy orë në ditë me këto përbindësha të zgjuar. Më seriozisht, duhen marrë dhembjet për të ofruar rrugë konstruktive për dashurinë ndaj eksitimit. Asgjë në botë nuk është më emocionuese se një moment zbulimi ose shpikjeje të papritur, dhe shumë më tepër njerëz janë të aftë të përjetojnë momente të tilla sesa mendohet ndonjëherë.

Nga themarginalian

Përgatiti: Albert Vataj

1 vit më parë URL e Shkurtër komente

FJALE TE VYERA/LETERSI

31

Jan

Albert Vataj: Një Shkodran në qytetin e Vlorës. Foto mjeshtërore e një “çiraku” mbi një shekull më parë

“Gra te ngarkuara me shkarpa”, fotografi e Kol Maca -Vlorë 1916. Një dëshmi ngjethëse e atyre viteve të vështira për shqiptarët, në veçanti për fëmijët dhe gruan. Më shumë se një foto që evokon kohën e hekave, kjo është një shpalim i punës virtuoze të një fotografi pak të përmendur, por jo të patrajtuar.

Kol Maca, mbahet si fotografi i parë shqiptar në Vlorë. Sipas studjuesit nga Shkodra, Ndoc Gurashi (tetor 2012), Kol Maca e ka mësuar mjeshtërinë e fotografimit në ateljen e Kol Idromenos në Shkodër, ku ka shërbyer si çirak për disa kohë. Gjithashtu, studjuesi i sipërpërmendur shkodran thekson se Maca e ka hapur dyqanin (ateljenë) e tij për fotografim në qytetin bregdetar në vitin 1915 dhe ka punuar atje pa ndërprerje deri në vitin 1921.. Kjo ndërkohë përputhet me pushtimin e parë italian të Vlorës, ose siç njihet atje, me “Italia e parë“, që shënon edhe disa ndërtime të cilat qëndrojnë ende në këmbë, si Sahati dhe Bashkia (ish-konsullata italiane). Vula që ai vendoste pas fotove për popullatën ishte në italisht e në të shkruhej “Nicolo’ Mazza-Fotografo-Valona”, ajo rregullisht është bërë në Itali. Në të, emrin e tij e gjejmë në versionin e plotë të tij, Nikoll, ndërsa diku tjetër e hasim me shkurtimin tjetër, Kolec. Për jetën e tij, me gjithë kërkimet e vazhdueshme, ende nuk dijmë shumë gjera. Autori i këtyre rradhëve ka gjetur në Itali dy shkrime (faqet përkatëse) të Kol Macës të botuara në revistën e përmuajshme të asaj kohe, “Corriere della Sera”(Milano). Artikulli i parë titullohet “Tra i montanari albanesi” (gusht 1907), i dyti, “Monumenti e costumi albanesi”(maj 1908). Artikujt e mësipërmë kanë të bëjnë vetëm me Botën Shqiptare. Ata janë shquhen për të dhëna të shumta historike, gjeografike, shoqërore dhe etnografike për shqiptarët në përgjithësi dhe malësorët e Veriut në veçanti. Midis shkrimeve, që tregojnë dhe kulturën e autorit, ka mjaft foto, me gjasë të Macës, që ilustrojnë përmbajten e tyre.

Gjithsesi, Kol Maca, në studion e tij fotografike në Vlorë, përveç punës rutinë me komunitetin, ka realizuar edhe foto të ngjarjeve të ndryshme politike, shoqërore e fetare të qytetit. Duhet shtuar se Kol Maca është një nga fotoreporterët e parë në shtypin shqiptar, gjë që vërehet në revistat e viteve ’30, sidomos në të përmuajshmen e njohur të kohës, “Minerva”, ku dhe ishte punësuar. Për një kohë të shkurtër ai ka qënë dhe fotograf zyrtar i Oborit Mbretëror. Kol Maca ishte dhe pjesëtar i grupit zyrtar të fotografëve të shtypit, që përjetësoi festimet e 25 Vjetorit të Pavarësisë, më 28 Nëntor 1937 në Tiranë.

(Gra me shkarpa-foto Maca, Ark.P.Stefa)

Pjese nga shkrimi “Dy fotografe shkodrane ne Vlore” i Qerim Vrionit.

1 vit më parë URL e Shkurtër komente

FOTOGRAFIA HISTORIKE

Blog te WordPress.com.